خانه ایرانی مقاله ارایه شده توسط همکاران مهندسین مشاور اروین معماری پارس، سرکار خانم مهندس بهاره چاوشی و سرکار خانم مهندس سپیده سورتیجی در همایش ملی معماری داخلی و دکوراسیون داخلی
مقدمه خانه ایرانی
خانه ایرانی از کارکردهایی است که با رشد روزافزون جمعیت کشور مورد توجه میباشد. این در حالیست که مسائلی از قبیل گرانی زمین ، هزینه ساخت و … در شهرها سبب شده که به آپارتمان نشینی روی بیاوریم. ايران داراي فرهنگ غني و پيشينه باستاني بسيار طولاني در معماري است. هنر معماري هميشه بهترين هنر ايرانيان بوده است.
خانه ایرانی دارای ویژگی های خاص و منحصر به فردی است که اقلیم ،فرهنگ و دین را در هم می آمیزد و دارای مشخصاتی همچون طراحی مناسب ، محاسبات جدید ، فرم های صحیح پوششی ، رعایت مسائل علمی ، ایوان های بلند و تزئینات گوناگون و در عین سادگی بر اصولی همچون ، خود کفایی ، پرهیز از بیهودگی و حجاب استوار است. [1] .در صورتیکه این فرهنگ غنی در معماری معاصر دستخوش تغییراتی گشته یا کاملا به بوته فراموشی سپرده شده است .
يكي از اين اصول محرميت يا نياز به حريم در زندگي خصوصي افراد در محل سكونت آنهاست. ارزش ها و باورهای انسانی نقش بسیار مهمی را در شکل گیری فضاها و محیط های انسانی دارد . کوین لینچ هویت را به این صورت بیان می کند ” حدی که شخص می تواند یک مکان متمایزی از سایر مکان ها شناخته و بازشناسی نماید ” [2] تقسیم خانه به بخش های بیرونی و اندرونی ، تعبیه دو نوع کوبه بر در خانه ها برای تمایز بین مهمان زن ومرد و استفاده از شیشه های ریز رنگی یا مشجر ، از جمله شیوه های به کار رفته در شهر های اسلامی است [3]
به اعتقاد موریس هدف از ساخت خانه ایرانی حیاط دار حفظ محرمیت عرصه خصوصی به هر شکل ممکن است [4]بنابراین درون گرایی تنها یک ضرورت اقلیمی نبوده است بلکه هم حیا بوده است و هم حجاب که هم زیبایی هایش را برای محرمان خویش عیان می کرده است و هم حیاتی بوده است برای اجتناب از عریان داشته های خویش برای دیگران .
تعاریف
1-2- هشتی
فضای مکث سرپوشیده در ورودی خانه ایرانی ، که معمولا بلافاصله پس از سردر و مدخل قرار میگیرد و قاعده آن ممکن است به شکلهای مختلف باشد.[5]
2-2- فضای فیلتر و مفصل
در معماری، فضای فیلتر و مفصل برای برقراری رابطه بین دو فضای اصلی کاربرد دارد و به نوعی در درجه اهمیت متفاوتی نسبت به فضاهای اصلی قرار میگیرد و بخش جدایی ناپذیر و لازم محسوب شده و تکمیل کننده سلسله مراتب میباشد. فضای فیلتر هم در گستره شهری به عنوان مکان عمومی و هم در خانه به عنوان مکان خصوصی وجود دارد. “این فضا را در ابعاد گسترده شهری میتوان با عناوینی چون میدان، میدانچه، حسینیه، تکیه و چهارسوق در بازار جستجو کرد، مثلاً فضای باز حسینیه یا میادین نقش نوعی مفصل شهری را ایفا میکنند یا چهارسوق بازارها ، مفاصلی هستند که معمولاً در آنها اتفاقاتی همچون تقسیم، مکث و تغییر کاربری در راسته ها اتفاق میافتد” [6]
در معماری سنتی ایران فضای فیلتر و مفصل در سه دسته کلی: الف( هشتی )فضای تقسیم(، ب( مفصل )فضای ارتباطی(، ج( ایوان )فضای نیمه باز( جای میگیرند [6]
به نظر میرسد که در این سه دسته هشتی از درجه اهمیت ویژهای برخوردار میباشد زیرا در آغاز خانه ایرانی جای میگیرد و به نوعی نقطه عطف، بخش ورودی خانه میباشد. هشتی در خانه عرصه عمومی به شمار میآید؛ چون غیر از اهل خانه نیز به این فضا راه مییابند.
3-2- رابطه میان دو فضا
در معماری فضاهای گوناگون در جانشانی خود، رابطهای با فضای کناری خود و دیگر فضاها برقرار میکنند. به گفته گروتر: “این که یك فضا به طور مجرد وجود داشته باشد، امر نادری است. اگر هم چنین باشد، این فضا خود به حوزه های مختلفی تقسیم شده است در این صورت رابطه بین این فضاها حالتهای گوناگونی میتواند داشته باشد ” [7] جانشانی فضاها میتواند بر اساس کاربری، اهمیت، اندازه و دیگرویژگیها متفاوت باشد. گروتر این روابط را در چهار دسته کلی از هم تمیز داده است 1. بنابراین به نظر میرسد هشتی با ورودی و راهرو یك رابطه همسایگی دارد و خود به عنوان رابط فضای سوم بین ورودی و دالان و سپس اندرونی رابطه برقرار میکند. پس میتوان گفت هشتی طبق تعریف گروتر پیوندی از گونه سوم و چهارم باشد.
4-2- استقلال فضا
اصل استقلال پدیده ها در عین وحدت که در جای جای نظام هستی برقرار است. بیان میکند که پدیده ها در عین وابستگی به هم در ابرسامانه جهان دارای استقلال نیز هستند. “در این نظام پدیدهها در عین داشتن هویتی مستقل به هم وابسته هستند، نه به معنی وابستگی علت و معلول،بلکه برای دستیابی به یك هدف و رفتن به درجهای بالاتر از سامانه ها و تشکیل سامانه تازه، نیاز به همکاری با یکدیگر دارند، ولی در هم مستهلك، و آمیخته نمیشوند ” [8]
این اصل را در معماری نیز میتوان مشاهده کرد. “این اصل در ترجمان معماری آن بدین گونه دیده میشود که همه فضاها در معماری سنتی در خود کامل هستند و نیازی به یك مکمل ندارند. آنها به تنهایی هم هویت ویژه خود را دارا هستند، ولی برای دستیابی به یك سامانه بالاتر در کنار یکدیگر با هم همکاری میکنند[8]
5-2- حریم خصوصی
حریم خصوصی به عنوان علاقه بنیادین انسان در همه فرهنگ ها دیده می شود . این حریم مکانی است که حدود دارد. در خانه های ایرانی عموما به اصول و رعایت حریم ها توجه میشده است . در ایران پس از پذیرش اسلام ، رابطه زن و مرد مهمترین اصل شکل گیری و تعریف کننده فضاها در داخل و خارج خانه بوده است . [9]
6-2- محرمیت
محرمیت در لغت نامه دهخدا به این شکل تعبیر شده است . محرم بودن ، محرمی ، رازداری ، با توجه به این امر می توان یافت محرمیت در فضای معماری و خانه ایرانی به جایی گفته می شود که دارای حریم دو جنبه ی کالبدی و معنایی باشد. حریم در مورد کالبد به جایی گفته می شود که دارای امنیت فضایی باشد.
در معماری اسلامی و خانه ایرانی از محرمیت و نداشتن دید به بنای مجاور به عنوان اصلی مهم در طراحی و ساخت بنا ها و شهر های اسلامی می توان نام برد [10]
در واقع به اعتقاد موریس ( هدف از ساختن خانه حیاط دار حفظ محرمیت عرصه خصوصی به هر شکل ممکن بوده است . ) در معماری سنتی ، معمار با دقتی ماهرانه فضای بیرون و دورن ساختمان را به شیه ای زیرکانه با استفاده از نوع شبکه های مشبک چوبی ، اجری یا گچی در مقابل پنجره ها ، ارتباط وی داده به طوری که از بیرون ، درون دیده نشود [11]
7-2- سلسله مراتب محرمیت
با بررسی فضاهای خانه ایرانی در می یابیم که اصل سلسله مراتب در معماری سنتی ایرانی حریم های خصوصی را ایجاد می کند تا با ایجاد شکست در محورهای حرکتی برخی فضاها را از فضاهای دیگر جدا کنند. تعد محورها از ورودی تا اندرونی به بیگانه اجازه نمی داد تا به طور مستقیم به فضاها و حریم خصوصی خانه اشراف دست پیدا کنند. [11]
8-2- درون گرایی
پنج اصل معماری ایرانی و به تبع آن خانه ایرانی ، مردم واری ، پرهیز از بیهودگی ، نیارش ، خود بسندگی و درونگرایی است . اصولا در ساماندهی و قسمت های مختلف ساختمان به ویژه ابنیه سنتی ، باور های مردم نقش بسیار همی دارند . یکی از باورهای مردم ایران ارزش نهادن به زندگی شخصی و حرمت آن و نیز عزت نفس ایرانیان بوده است که این امر بگونه ای معماری ایران را درونگرا ساخته است . معماران با قراردادن فضاها حول یک یا چند حیاط ساختمان را از محیط بیرون جدا می کردند. تنها یک هشتی فضای بیرون و درون را به هم پیوند می داد [12]
9-2- برونگرایی و معماری جدید
در خارج از ایران توجه به بیرون بیشتر از درون است . در واقع عریان سازی و توجه به برون بیشتر از پرده پوشی و توجه به درون رواج دارد . معماری ایرانی از پیشینه خود جدا شده و رنگ و بوی غربی گرفته است . به طوری که شاید چند سال بعد معماری ایرانی را فقط بتوان در کتاب ها و نمایشگاه ها یافت . به وضوح در سطح ها دیده می شود. که ایوان های خانه ایرانی ،آپارتمان ها با حصیر ، پارچه یا چیزهایی دیگر پوشیده می شود . حال این سوال پیش می آیید چرا معماران فرهنگ مردم را فراموش کرده اند ؟ آیا واقعا معماران مقصرند ؟پنجره ها و ایوان ها بدون حجاب و محرمیت فقط تقلید از غرب است . فرهنگی که روز به روز بیشتر رنگ می بازد و از اصل خویش دور می شود .
بررسي عوامل تاثير گذار در حذف حريم از معماري دوران قاجار تا پس از انقلاب
1-3- دوران قاجار
از معماري دوره قاجار آنچه كه بيشتر امروز به جا مانده است. خانه ایرانی متعدد و فراواني است كه درسرتاسر ايران ساخته شده است. هر چند وضعيت اقتصادي و ثروت جامعه مصيبت بار است اما به خوبي از شكل و تركيب محلات به خصوص خانه ها با الگويي كه براي فضاي زندگي خصوصي حريم خانوادگي واحدهاي همجواري و همسايگي و حفظ شئونات محلي و فرهنگي صورت گرفته ، مي توان دريافت كه شكل طبقات مردمي متناسب با وضعيت اجتماعي شهروندان بوده است [13].معماري ايران جزدر معماري مسجدهاو ضمايمش به خاطر عدم امنيت و دورنگه داشتن محارم از نامحرم ها يك معماري درونگرا بود و معماري از يك حالت نمايشي برخوردار نبوده و در نتيجه در پوسته بيرون بناها رشد قابل توجهي نداشت[14].
2-3- دوران پهلوی
قبل از اينكه به تحولات هنر به خصوص معماري در اين دوران بپردازيم. ابتدا گذري به تحولات فرهنگي و اجتماعي اين دوران مي پردازيم. چرا كه بدون پرداختن به آن عملا بحث ما راه به جايي نمي برد. تحولاتي كه نتيجه آن به وجود آمدن شبه مدرنيسمي بود كه از طرف دولت به اجرا گذاشته شده بود. هدف بلندمدت رضا شاه بازسازي ايران طبق الگوي غربي بود. تضعيف فرهنگ و مذهب مي توانست به چنان هدفي دست يابد. در همين راستا بسياري از اقدامات رضا شاه به طور مستقيم با مذهبيون برخورد مي كرد كه از جمله آن كشف حجاب، خارج ساختن سيستم فضايي ازاداره ونظارت روحانيون ومحدودكردن مراسم مذهبي وغيره بود [15].
با توجه به توضيحات بالا به اين نتيجه مي رسيم كه ابتدا عقايد روشنفكرانه وارد فرهنگ ايران شد سپسمعماري تحت تاثير آن قرار گرفت پديده “برون گرايي نخست در انديشه ها شكل گرفت” [13]و متعاقب آن بناهابه نيازهاي خواسته و ناخواسته و در نهايت با پذيرش آن به معماري و ايجاد بناهاي شهري نوين سرايت نمود .
در دوره پهلوي بيشترين تاثيرات و شديدترين تغييرات در حوزه پلان صورت گرفت. اين تغييرات به دليل حضور سريع و بدون وفقه عملكرد هاي جديد در معماري پلانها عينا و بدون تطبيق با شرايط محلي و فرهنگي ايران از غرب وارد شد. اين پديده بدون پيشينه بيشتر در حوزه آموزشي نظير مدارس و دانشگاه ها وحوزه اداري صورت گرفت. در اين دوره پله ها و راهروها از اهميت بالا در تنظيم عملكرد و فضاهاي داخلي برخوردار شد. هر ساختمان بسته به عملكرد مقياس آنها به دو يا چند هال تقسيم شدند كه راهروهايي طويل و يكنواخت با اتاق هاي فراوان در طرفين از ويژگي هاي اصلي آن شد.
پديده برون گرايي در معماري معاصر باعث گرديد كاركرد بناهاي سنتي را كه با قرار گيري يك حياط مركزي در وسط به شكل شعاعي عمل مي كرد به پلاني تبديل كند كه فعاليتهايش توسط راهرو وبه شكل خطي صورت بگيرد. راهرو طولاني ترين فضايي بودند كه در يك مكان بسته تاكنون در معماري ايران به وجود آمده بودند. تنها وظيفه آنها نقش عملكردي – ارتباطي نه چندان جذابيت فضاي معماري بود .از طرف ديگر پلكان داخلي بنا كه قبل از دوران معاصر از ارزش فضايي كمتري نسبت به ديگر فضاهاي داخلي برخوردار بود به فضاي بزرگ و چشمگير و تشريفاتي بدل گرديد و از نظر تركيب بندي فضاها، مكاني مهم با ارزش و قابل دسترسي سريع را به خود اختصاص داد [15].
3-3- پس از پیروزی انقلاب اسلامی
اشرافیت ، سلسه مراتب ، تناسب تاریخی و سنتی بین فرهنگ و خانه از جمله مواردی هستند که پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به دنبال آن شروع بلند مرتبه سازی کمتر مورد توجه معماران قرار گرفته است که در زیر به اختصار اشاره ای به این موارد مینماییم.
اشرافيت: بلند مرتبه سازي و موضوع اشرافيت ساختمان ها بر همديگر در دوران معاصر باعث ايجادمشكلاتي چون فقدان حريم خصوصي خانواده و آرامش افراد شده است كه باعث كمرنگ شدن هر چه بيشترموضوع حريم شده است .
حذف سلسله مراتب: سلسله مراتب در خانه هاي قديمي نوعي آماده كردن رواني فرد از محيط شلوغ بيرون به آرامش خانه بوده است. همانطور كه علي اكبر صارمي در كتابهاي ارزشهاي پايداري در معماري ايران درخانه هاي ايران در گذر از كوچه به داخل خانه هشتي در تغيير كيفيت روحي انسان از محيط زندگي » ميگويد: اجتماعي- محيط زندگي خصوصي درون خانه بسيار موثر است به عبارت ديگر هشتي خانه شخصي را ازاشتغالات بيرون زدوده و آماده پذيرش شرايط درون مي كند…
در اينجا شباهتي بين نقش هشتي به عنوان واسط بين درون و بيرون و ايوان به عنوان واسطه بين حياط و داخل موجود است . ايوان براي گذر از محيط پر نور و پرصداي حياط به خنكي و خلوت اتاق بكار مي رود. هر دو فضاي هشتي ايوان فضاي بينابين بوده و ارتباط با كوچكتر شدن مساحت خانه ها، سلسله مراتب ورود به خانه ها حذف شده است .[16] دهنده بيرون به درون هستند و مرز بين درون و بيرون كوچك شده است.با حذف سلسله مراتب در دوران معاصر فرد از راه پله كه به عنوان كوچه بن بست در نظر گرفته ميشود بدون آمادگي رواني همه دغدغه و آلودگي هاي محيط عمومي وارد فضاي آرام خانه شده آرامش آن دچارتزلزل مي كند.
عدم تناسب تاريخي و سنتي بين فرهنگ و خانه: امروزه تناسب تاريخي و سنتي بين فرهنگ و خانه از ميان رفته است. همچنان كه به نحو آشكار مي بينيم خانواده هاي مسلمان ايراني بي توجه به باورهاي شرعي ،آشپزخانه باز را مي پذیرند. ديگر اندروني و بيروني در خانه ها نيست. به سختي مي توان با تحليل نشانه شناسانه جهت گيري مذهبي افراد را از سوي خانههاشان شناخت. همچنين با رشد فرد گرايي ، در ايران وجوامع جمع گرا ديگر نيز مفهوم حريم خصوصي تغيير كرده است. نمادها و نشانه هاي درون خانه نيز ديگر كمتربيانگر روح فرهنگ سنتي است. اين امور به معناي قطع ارتباط بين فرهنگ و مسكن نيست. بلكه اين نسبت از نوع و گونه اي ديگر است. همان طور كه فرهنگ معاصر خود از جنس و گونه اي ديگر است [17]
نتیجه گیري
از گذشته تاکنون وروديها به عنوان پرترافیکترین فضاي خانه است. اما متاسفانه امروزه به علت کمبود زمین کمترین فضا را به آن اختصاص داده اند. عرض وروديهاي جدید حدود 2 الی 3 متر و در مواردي خیلی محدود در خانه هاي بزرگ به 5 الی6 متر میرسد. وروديهاي جدیدي مانند گذشته از اجزاي زیادي تشکیل نشده است. فقط بوسیله مبلمان بخش هاي به آن اضافه شده است. مثل جارختی، جا کفشی، آینه و …متاسفانه امروزه وروديها اصلیترین کارکردهاي خود را که حفظ حریم خانواده است از دست داده اند. به دلیل ضعف نقشه کشی یا کمبود زمین کمترین فضا به آن اختصاص داده شده است.
همانطورکه در قسمت اصول و مفاهیم معماري سنتی ایران گفتیم، معماري سنتی داراي اصول تغییر ناپذیر بوده که تمدن اسلامی بدون حضور آن شکل نمی گرفت. میتوان گفت سردرگمی معماران امروز ما در فراموش کردن همین اصول است.که اگر بخواهیم کمکی به پایان یافتن آنها بکنیم باید معماري امروز خود را با اصول فراموش شده از نو بسازیم.
اولین تأثیر نبود حریم بر آرامش ساکنین است. با در نظر گرفتن راه پله به عنوان کوچه اي بن بست، با ورود فرد بدون سلسله مراتب به خانه، فضاي بیرون وارد حریم امن خانه شده است و فرد بدون آنکه مشکلات بیرون از خانه را فراموش کند وارد فضاي خانه شده و این تنش را به خانواده وارد میکند. از طرف دیگر نبود یک فضاي بینابین اجازه ورود هر بیگانه اي را به خصوصیترین فضاهاي خانواده را داده است. میتوان افزایش بی رویه ناهنجاريهاي اجتماعی مانند مشکلات خانوادگی و قتل و… را ناشی از فقدان آرامش و امنیت خانه هاي معاصر بدون حریم دانست.
پیشنهادات
معماری داخلی آفرینش فضاست ، فضایی که در عین زیبا و خاطره انگیز بودن عملگرا و کارآمد نیز می باشد. در واقع طراح با تنیدن اصول فنی و تخصصی معماری داخلی با حس زیبا شناسی فضایی را طراحی می کند که بیانگر هویت ، نیاز ، درک و خواسته های مخاطبش است .
با توجه به این موضوع که طراحی داخلی در فضاهای متفاوت ، ملزومات متفاوتی دارد. شاید کاربرد فضا نقش اصلی را در طراحی بازی نماید. درنتیجه استفاده از ذوق و سلیقه معمارانه میتواند راه حلی مناسب در رسیدن به آنچه که از معماری گذشته ما حذف و نادیده گرفته شده باشد.
استفاده از المان های کاذب جهت ایجاد
ایجاد اختلاف ارتفاع
نورپردازی
ایجاد شکست ر پلان
استفاده از عناصری همچون مبلمان
مراجع
منصوری ، ع . “حجاب و پوسیدگی در شهرسازی ایرانی – اسلامی “ نشریه مسکن و محیط روستا ، 1389.
لینچ ، ک . “تئوری شکل شهر ” سید حسین بحرینی ،دانشگاه تهران ،تهران ، 1380 .
حکیم ، ب .” شهرهای عربی-اسلامی اصول شهر سازی و ساختمانی ” . ترجمه محمد حسین ملک اقدامی و عرف اقوامی مقدم ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، 1381
موریس ،ج، “تاریخ شکل شهر تا انقلاب صنعتی ” جلد دوم شهرهای کشور های اسلامی خاورمیانه و امپراتوری اسپانیا. ترجمه راضیه رضا زاده ،مهندسین مشاور فجر توسعه – جهاد دانشگاهی علم و صنعت ایران ،تهران . 1381 .
بمانیان، م ،1310، “رهیافتهایی در تبیین معماری مسلمین” . چاپ اول، انتشارات سازمان شهرداریها و دهداریهای کشور، تهران،1310 .
محمد ، م. ، کبیریان، ا . ،آتس سا،1381 ا . “معرفی تعدادی از ابنیه سنتی ایران و تحلیلی بر ویژگیهای فضایی آنها “. انتشارات صندوق تعاون سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران ، 1381.
کورت گروتر، ی، ،” زیبایی شناسی در معماری”. ترجمه جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون، چاپ پنجم، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران، 1388 .
نقره کار، ع. ،” مبانی نظری معماری ” ، انتشارات دانشگاه پیام نور، تهران ، 1389.
معماریان ، غ. ، “آشنایی با معماری مسکونی ایران “، گونه شناسی درونگرا،دانشگاه علم و صنعت تهران ، 1373.
سیفیان ،م. ، محمودی ، م. ، “محرمیت در معماری سنتی ایران” ، نشریه هویت شهر سال اول ، شماره 1 ، 1386.
ستاری ساربانقلی ، ح. ، ولی زاده اوغانی ، م. “الگوپذیری و پیشرفت طراحی معماری مسکن معاصر با بهره گیری از نمود تجلی سنت های حسنه پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) در ساختار فضایی خانه های سنتی ایران”. دومین کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت مفاهیم ، مبانی ارکان پیشرفت ، 1392.
پیرنیا ، م. ،” معماری ایرانی ” ، تدوین غلامحسین معماریان ، پژوهنده ، تهران ، 1389 .
كياني، م. ، معماري دوره پهلوي اول ، موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران ، زمستان ، 1383.
رجبی ، پ . ، معماري ايران در عصر پهلوی ، شاهنشاهي ، رجبي پرويز، ،دانشگاه ملي ايران
بانی مسعود ، ا . ، معماري معاصر ايران ، چاپ سوم ،هنر معماري قرن ، پاييز 1389.
صارمي، ع. ،رادمرد ، ت. ، “ارزشهاي پايدار در معماري ايران” ، سازمان ميراث فرهنگي كشور،1376 .
ن. امیر . فرهنگ خانه ، 28/03/87 ، ، برگرفته از سایت باشگاه پژوهشگران دانشجو .
[pvc_stats postid=”” increase=”1″ show_views_today=”0″]
بازدیدها: 40
